Nazwiska KUIK, KUJK i podobne

Opublikowany w „Poradnik Językowy 1998, nr 3” artykuł to praca prof. Edwarda Brezy, prowadzącego badania języka kaszubskiego, przede wszystkim w zakresie nazw miejscowych i nazwisk. Prof. Breza zajmuje się też gramatyką i ortografią kaszubską. Cytowane fragmenty artykułu prof. Brezy, odnoszą się do geograficznego umiejscowienia nazwiska Kuik.

… Nazwisko Kujk i jego warianty wywiodłem (r. 1978) od czasownika koić z sufiksem -ek na podstawie zapisu Koycken z r. 1658 jako ’tego, co koi, przynosi ulgę’, por. w SW II 391 rzeczownik kojeń 'środek uśmierzający, kojący (allenimentum)’ i notowany w SGP II 395 koić się 'składać się, po-wodzić się’.

… W tym kręgu myślenia dobrze się mieści nazwisko Kuik, Kuyk i Kujk (poprzestańmy na razie na tych wariantach). Punktem wyjścia do jego objaśnienia byłby zapis Koycken z r. 1658, będący niemiecką formą pluralną od Koycke. Takie pluralizacje były częste, w Przyd 310-311 podałem m.in. Jarcken od Jarek, Marken od Marek, Stanken od Stonek, Holten od Holt. W innych kontekstach niemieckie lub zniemczone nazwiska na -en mogły powstawać z dop. lp. deklinacji słabej (nazwiska patronimiczne). Zapis Koycken zniemczony został ortograficznie (k zapisane przez ck) i morfologicz-nie przez odwrócenie suf. -(e)k na dolnoniemieckie -ke, oddaje on formę Kojek. Na północy Polski nastąpił zanik e ruchomego i wskutek tego forma ta brzmiała Kójk, tj. o uległo pochyleniu, jak w rzeczownikach koić 'szta-cheta’ (Sych II 187), kónc i kóńc (Sych II 200) oraz w nazwach miejscowości typu Bukówc, Dębówc 'Bukowiec, Dębowiec’.

… Kuik i jego warianty występowały i występują jako przydomek szlacheckiej rodziny Studzińskich, pochodzącej ze wsi Studzienice w pow. bytowskim 1;. Wieś nazywała się pierwotnie Studzienica i wywodzi swoją nazwę od pobliskiego jeziora Studzienica, dziś nazywanego Studzieniczno 2. Nazwa jeziora jest strukturą utworzoną od podstawy studzona (woda) za pomocą przyrostka -ica. Szukać zatem wypada poświadczeń omawianego nazwiska w ziemi bytowskiej.

Publikacja Kreis Bütow 3; przynosi zaświadczenia ze Studzienic: Kuyke Christoff i Kuyke Paul z r. 1603; o tych samych mieszkańcach wspomina Cramer z r. 1607, pisząc: Christoff und Paul den Kuiken (Kuycken) i wcześniej (r. 1603) Kuycke Christoff 4. W r. 1652 wymienieni zostali wieśniacy (villani) Kui i Kuick w Konarzynach, pow. Chojnicki, w r. 1658 Peter Kuike i Kuycke w Studzienicach, tego samego roku rodzina Koycken w Pomysku pod Bytowem, v. Kuike Studzinski w Studzienicach – wszystko Przyd 119. W jedynej zachowanej na Pomorzu Gdańskim tego typu Księdze Szkaplerza w parafii Ugoszcz (Studzienice należały i należą do tej parafii) pod Bytowem (w miejscowym archiwum parafialnym, jak i w Księdze ślubów oraz chrztów, o których niżej) figurują m.in. Agnieszka Kuikowa r. 1748, P. Macij Kuyk Studzinski ze Studze(nic) r. 1750; forma Kuykowna pojawia się 7 razy w latach 1768-1784 ze Studzienic; Kuyk, Kujk i Kuik w latach 1775-1841 ze Studzienic 6 razy, 2 razy z Osławej Dąbrowy i 2 razy z Czarnej Dąbrowy; Kujkowa, v. Kuikowa w latach 1789-1840 4 razy z tychże miejscowości. Pojawia się też forma pochodna Kujkowski: Barbara Kujkowska r. 1839 i Kujkanowski: Jan Kuykanowski z Woyska (wieś Wojsk w pow. chojnickim). Również w zachowanej Księdze ślubów par. Ugoszcz spotykamy zapisy: cum Adalberto Kuik r. 1793, s. 45 i w takiejże formie Kuik jeszcze 9 zapisów z lat 1790-1796 ze Studzienic, Osławej Dąbrowy, Przewoza, też w formie Kuik i Kuyk z lat 1787-1797 4 razy w Księdze zgonów tejże parafii ze Studzienic i Przewozu. Raz mamy też nazwisko złożone: cum Mathia Kuyk Studziński de Studzienice 5;. W Przyd (l.c.) zgromadziłem zapisy z ksiąg ławniczych Kościerzyny: Kujkowa Studzińska Generosi Nicolai Kujk Studziński consors 1766 i z innych źródeł, dotyczących wsi Studzienice: von Kuycke Franz r. 1787, Mathias Kuyk Studziński, Michael Kuyk Studziński r. 1780, Albrecht Kuick von Studsinski r. 1804. Historycy i heraldycy wymieniają rodzinę Kujk-Studziński w Kętrzynie, pow. wejherowski, w Sobączu i w Stawiskach, pow. kościerski, w Borowym Młynie, pow. Chojnicki i jeszcze w innych wsiach. Dziwi, że nazwisko to nie wystąpiło w inwentarzach starostwa bytowskiego z XVII i XVIII w. 6; jednak tam powinności płacone przez szlachtę wymienione zostały łącznie: „Die adelichen Einwohner hieselbst” 'szlachetni mieszkańcy tu właśnie (wpisani zostają)’, podczas gdy chłopi podani zostali z imienia i z nazwiska. SNWPU podaje 7 nosicieli nazwiska Kujk, z tego 5 w woj. bydgoskim i po 1 w woj. poznańskim i toruńskim; 301 Kuik, z tego 1 w woj. bydgoskim, 25 gdańskim, 13 słupskim; nadto 112 w woj. poznańskim, 43 leszczyńskim, 19 warszawskim; 28 Kuik-Studziński w woj. słupskim; 34 Kujek, z tego m.in. 5 w woj. katowickim i 7 wałbrzyskim; 260 Kuich, z tego 105 w woj. bydgoskim, 1 elbląskim, 25 gdańskim, 1 słupskim; 5 Kuisz, z tego 5 w woj. warszawskim, 1 słupskim.

Z podanej więc dokumentacji historycznej i współczesnej wynika, że była to i jest głównie rodzina bytowska, trzymająca się swego gniazda w Studzienicach. W nazwisku wyraża ten związek ze wsią 28 przedstawicieli tej rodziny, piszących się Kuik-Studziński, mieszkających w woj. słupskim (najprawdopodobniej w Studzienicach i wsiach sąsiednich).

… A oto wybrane historyczne poświadczenia omówionych wyżej nazwisk. Nazwisko Kujot nosił ks. Stanisław Kujot (1845-1914), historyk, prezes Towarzystwa Naukowego w Toruniu, proboszcz w Grzybnie w pow. chełmińskim, rodem z Kiełpina pod Tucholą. Musiało być także na Pomorzu (Kaszubach) nazwisko Kujat(a), wskazuje na nie nazwa rodzinna Kujaty w gminie Sierakowice, w Kartuskiem, zapisana po raz pierwszy jako Kijota przez J. Schwengla, opata kartuzów w r. 1749. Zapis ten oddaje kaszubską wymowę Küjotë, dziś Kaszubi mówią Kujotë lub Kujatë. Sufiks -at występuje w hipokorystykach, np, Trzebiat od Trzebiesław, Wielat od Wielisław (Mal 150). Nazwisko Kujach (August) zanotowane zostało np. r. 1900 w księdze metrykalnej par. Kościerzyna (AP XII 270); Stanisław Kuiawa w r, 1664 w Nowej Wsi, w starostwie grudziądzkim (F 32, s. 85), Joseph Kujawa r. 1823 w księdze metrykalnej par. Kielno (AP IX 46). SNWPU podaje 37 nosicieli nazwiska Kujot, z tego 5 w woj. bydgoskim, 5 elbląskim, 20 gdańskim, 3 słupskim; 49 Kujoth, z tego 15 w woj. bydgoskim, 5 elbląskim, 28 gdańskim, 1 toruńskim; 128 Kujat, z tego 13 w woj. bydgoskim, 10 gdańskim, 7 słupskim; 1 Kujata w woj. szczecińskim; 75 Kufath, z tego 8 w woj, bydgoskim, 1 gdańskim; 10 Kujatt w woj. gdańskim; 116 Kujach, z tego 103 w woj. gdańskim, 13 słupskim; 13456 Kujawa, z tego 1633 w woj, bydgoskim, 169 elbląskim, 376 gdańskim, 172 słupskim. Nadto mamy w tym źródle inne struktury od tematu Kuj-: l Kujos w woj. łódzkim; 58 Kujas, z tego 2 w woj. gdańskim; 7 Kujar, z tego 2 w woj. warszawskim, 3 tarnowskim, 2 zielonogórskim; 59 Kujan; 10 Kujaga, z tego l w woj, elbląskim, 3 gdańskim; 28 Kujac, z tego 16 w woj. katowickim; 34 Kujek; 84 Kujko; 5 Kuisz, z tego l w woj. słupskim; od tematu Ko- zaczynają się nadto: 55 Kojat poza Pomorzem; 1 Kojath w woj. bydgoskim; 1 Kojo w woj, pilskim; 2 Kojra w woj. szczecińskim; 413 Kojro, z tego 25 w woj, bydgoskim 11 elbląskim, 14 gdańskim, 15 słupskim; 152 Kojs, z tego 4 w woj, gdańskim; 29 Kojka, z tego 2 w woj. gdańskim; 28 Kojko poza Pomorzem; 1 Kojna w woj. bielsko-bialskim; 1 Kojno w woj. jeleniogórskim.

Objaśnienia skrótów:
AP – Księgi metrykalne kościelne z Archiwum Państwowego w Gdańsku, sygn. 1254 111, nr IX par. Kielno w pow. wejherowskim; XII par. Kościerzyna
Mal – M.Malec, Staropolskie skrócone nazwy osobowe od imion dwuczłonowych, Wrocław 1982
Przyd – E.Breza, Pochodzenie przydomków szlachty Pomorza Gdańskiego, Gdańsk 1978
SNWPU – Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych, wyd. K.Rymut, t. I-X, Kraków 1992-1994

*1) M. Biskup, A. Tomczak, Mapy województwa pomorskiego w drugiej połowie XVI w., Toruń 1955, s. 130-131 wykazuje, że część wsi była książęca, a część szla-checka (9 rodzin drobnoszlacheckich).
*2) G. Surma, Toponimia powiatu by towskiego, Wrocław 1990, s. 60, 143. Wykaz urzędowych nazw miejscowości w Polsce, t. III, Warszawa 1982, s. 367 i n. podaje wiele nazw Studzianki, Studzieniec, Studzienki, Studzienice, najbliższe Studzienice w gm. Kaliska na Kociewiu, wywodzące nazwę również od jez. Studzienice.
*3) G. Bronisch, W. Ohle, H. Teichmuller, Kreis Bütow, Stettin 1939, s. 288.
*4) Opis bibliograficzny źródeł zob. E. Breza, Pochodzenie przydomków szlachty Pomorza Gdańskiego, Gdańsk 1978, s. 118-119, dalej skrót: Przyd.
*5) Pełną dokumentację zob. I. Grubalska, Imiona i nazwiska mieszkańców parafii Ugoszcz w latach 1768-1799. Praca magisterska wykonana pod kierunkiem E. Brezy w Uniwersytecie Gdańskim r. 1988.
*6) Inwentarze starostwa bytowskiego i lęborskiego z XVII i XVIII w., wyd. G. Labuda, Toruń 1959. Fontes 46, s. 168-169.